Η Ηράκλεια ήταν μία από τις 8 κυριότερες πόλεις της Πισάτιδας και απείχε 50 περίπου στάδια (9615 μέτρα) από την Ολυμπία. Από εδώ περνούσε και η ορεινή οδός Ήλιδας – Ολυμπίας . Η πόλη βρισκόταν πλησίον του μικρού ποταμού Κυθήρου ή Κυθήριου που χύνεται στον Αλφειό. Υπήρχε εκεί μία πηγή και δίπλα της ήταν το ιερό των Ιωνιάδων ή Ιωνίδων Νυμφών , οι οποίες ονομάζονταν Καλλιφάεια , Συνάλλασις , Πηγαία και Ίασις . Όλες αυτές οι νύμφες ήσαν θυγατέρες του μυθικού ήρωα Ίωνος, γιού του Γαργηττού, που ήλθε εδώ από την Αθήνα μαζί με τον αδελφό του Αλήσυο, του οποίου το όνομα έφερε και η πόλη Αλήσυο που βρισκόταν εκεί κοντά. Οι Ιωνίδες Νύμφες θεράπευαν από διάφορα νοσήματα όλους τους λουόμενους στα ύδατά τους. Πρόκειται προφανώς για θειούχες ιαματικές πηγές , που δεν υπάρχουν σήμερα και ήσαν τέσσερις , όσες δηλαδή και οι νύμφες.
Στα ΝΔ του χωριού Μπρούμα , που μετονομάστηκε σε Ηράκλεια και σε απόσταση 15’ της ώρας από αυτό, είναι η τοποθεσία Ταβλάς όπου υπάρχει λόφος με θέση ακρόπολης και πηγή που ονομάζεται Βρωμόβρυση , η οποία βυθίστηκε και κατήλθε χαμηλότερα , ενώ παλαιότερα ήταν ανατολικότερα και υψηλότερα. Εκεί το χώμα είναι μαύρο και αυτό φανερώνει τις αρχαίες θειούχες πηγές , όπως άλλωστε και το όνομα Βρωμόβρυση. Στο μέρος αυτό ήσαν πιθανόν οι πηγές των Ιωνίδων Νυμφών και στον Ταβλά η Ηράκλεια. Στη θέση αυτή υπάρχουν αρκετοί οικοδομικοί λίθοι και κέραμοι , ενώ βρέθηκαν και πολλοί τάφοι των μακεδονικών χρόνων.
Ο Στράβων αναφέρει : «Κοντά στη Σαλμώνη είναι η Ηράκλεια , μία από τις οκτώ πόλεις και βρίσκεται κοντά στον Κυθήριο ποταμό , όπου είναι το ιερό των Ιωνιάδων Νυμφών , που πιστεύεται ότι θεραπεύουν αρρώστιες με τα νερά τους». Ο Παυσανίας γράφει : «Η Ηλειακή κωμόπολη Ηράκλεια βρίσκεται σε απόσταση πενήντα περίπου σταδίων από την Ολυμπία , κοντά στις όχθες του ποταμού Κυθήρου».
Η Άρπινα βρισκόταν στα Α της Ολυμπίας και σε απόσταση είκοσι περίπου σταδίων (3846 μέτρα) από αυτή. Ήταν πανάρχαια πόλη και μία από τις 8 κυριότερες της Πισάτιδας. Ο Στράβων αναφέρει : «Κοντά στην Ολυμπία είναι και η Άρπινα , κι’ αυτή μία από τις οκτώ. Από αυτή περνάει ο ποταμός Παρθενίας , στον δρόμο που οδηγεί στη Φηραία. Η Φηραία ανήκει στην Αρκαδία». Ο Παυσανίας γράφει : «Εδώ υπάρχει και άλλος ποταμός που λέγεται Αρπινάτης. Τα ερείπια της πόλης Άρπινα είναι κοντά σ’ αυτόν και ανάμεσά τους υπάρχουν βωμοί. Αυτή την πόλη λένε πως την ίδρυσε ο Οινόμαος και πήρε το όνομα της μητέρας του Άρπινας». Στα Δ της Άρπινας , πλησίον αυτής και στο δρόμο που οδηγεί στη Ολυμπία , υπάρχει λόφος όπου ο Πέλοπας κατασκεύασε τον τύμβο των φονευθέντων μνηστήρων της Ιπποδάμειας και πρόσφερε σε αυτούς θυσίες κάθε χρόνο. Επίσης ένα στάδιο (192 μέτρα) στα Δ του τάφου των μνηστήρων ήταν επί Παυσανία η θέση του ναού της Αρτέμιδος Κορδάκας , που πήρε αυτό το όνομα γιατί εδώ οι ακόλουθοι του Πέλοπα γιόρτασαν τα επινίκια της αρματοδρομίας του και χόρεψαν τον κόρδακα χορό που συνήθιζαν να χορεύουν στη Μ. Ασία.
Πλησίον του ιερού υπήρχε μικρό οίκημα , μέσα στο οποίο βρισκόταν χάλκινο κιβώτιο εντός του οποίου φυλάσσονταν τα οστά του Πέλοπα , ενώ σύμφωνα με άλλη παράδοση αυτός είχε ταφεί στους Λετρίνους. Η Άρπινα βρισκόταν στην αριστερή όχθη του ποταμού Αρπινάτη , ενώ ο μεγαλύτερος χείμαρρος που πηγάζει στα Ν του Λάλα και χύνεται στον Αλφειό είναι ο ποταμός Παρθενία των αρχαίων , που πήρε το όνομά του από μία των φοράδων του Μάρμακα. Ο Οινόμαος όταν φόνευσε τον πρώτο μνηστήρα της Ιπποδάμειας , σκότωσε και τις δύο φοράδες του αλλά επέτρεψε αυτές να ταφούν. Ο τάφος λοιπόν της Παρθενίας και της Ερίφας ήταν πλησίον του ποταμού.
Βιβλιογραφία :
Γεώργιος Παπανδρέου , η Ηλεία δια μέσου των αιώνων.
Παυσανίας , Ελλάδος περιήγησις – Ηλειακά.
Στράβων , Γεωγραφικά – βιβλίο όγδοο.