Οι παλαιότεροι κάτοικοι της Ηλείας ήσαν Αχαιοί , συγγενείς με τους Αρκάδες και τους Αιολείς , αναμεμιγμένοι με τους προέλληνες κατοίκους της περιοχής καθώς και με άλλα ελληνικά φύλα από τη Θεσσαλία , τη Βοιωτία , τη Λοκρίδα , την Αττική , την Αιτωλία , τη Κρήτη και τη Μ. Ασία. Στα μυθικά χρόνια έχουμε τον ερχομό στη περιοχή της Ηλείας των Αχαιών της Θεσσαλίας , οι οποίοι όμως ήσαν ολίγοι και συγχωνεύθηκαν με τους ντόπιους. Αυτοί εισήγαγαν στη χώρα πολλά θεσσαλικά έθιμα και ονόματα. Τα ονόματα των ποταμών της Ηλείας , Πηνειός , Μήνιος , Λάρισος , Ενιπέας προϋπήρχαν στη Θεσσαλία , όπως και τα ονόματα των βουνών , Λάπιθος στη Τριφυλία , Όλυμπος και Όσσα κοντά στην Ολυμπία. Η ηλειακή πόλη Εφύρα ιδρύθηκε από κατοίκους της θεσσαλικής Εφύρας. Ο θεσσαλός Σαλμωνεύς ίδρυσε τη πόλη Σαλμώνη στη Πισάτιδα ενώ η κόρη του Τυρώ απέκτησε δύο γιους , το Πελία και το Νηλέα. Ο πρώτος έγινε βασιλιάς στην Ιωλκό της Θεσσαλίας και ο δεύτερος έγινε βασιλιάς στη Πύλο. (Για να δείτε την ανάρτηση για την Αρχαία Σαλμώνη πατήστε εδώ). Το όνομα της Ιπποδάμειας , κόρης του Οινομάου , προϋπήρχε στη Θεσσαλία και ήταν η σύζυγος του βασιλιά των Λαπιθών Πειρίθου. Οι μυθικοί Κένταυροι ζουν στο Πήλιο της θεσσαλικής Μαγνησίας αλλά και στον ηλειακό Ερύμανθο και Φολόη , ενώ το ιερό της Ολυμπίας πήρε το όνομά του από το θεσσαλικό Όλυμπο.
Μυθολογικούς δεσμούς με τη Βοιωτία είχε και η ευρύτερη περιοχή της δυτικής Πελοποννήσου καθώς μεταξύ Αλφειού και Νέδας εγκαταστάθηκαν οι Μινύες προερχόμενοι από τον Ορχομενό της Βοιωτίας και υπερτέρησαν του ντόπιου στοιχείου. Η σύζυγος του βασιλιά της Πύλου Νηλέα , η Χλωρίδα που ήταν η μητέρα του Νέστορα , καταγόταν από τον Ορχομενό της Βοιωτίας και ανήκε στο γένος των Μινυών. Ο Θηβαίος Ηρακλής , πέραν του άθλου που επιτέλεσε καθαρίζοντας τη κόπρο του Αυγεία , έμεινε μεγάλο χρονικό διάστημα στην Ηλεία , σφράγισε την ιστορία της περιοχής στα μυθικά χρόνια , λατρευόταν στην Ολυμπία και ήταν ο κύριος ανακαινιστής των ολυμπιακών αγώνων.
Πρώτος βασιλιάς της χώρας ήταν ο Αέθλιος , γιος του Δία και της Πρωτογένειας. Πιστεύεται ότι ήρθε με θεσσαλούς και εγκαταστάθηκε στη περιοχή. Τον Αέθλιο διαδέχθηκε ο γιος του Ενδυμίωνας και κατόπιν ο Επειός ο οποίος έδωσε και το όνομά του στους κατοίκους της Ήλιδας. Στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια αναφέρονται ως “Επειοί” και μόνο μία φορά αποκαλούνται Ηλείοι. Νοτίως του Αλφειού οι κάτοικοι ελέγοντο από τον Όμηρο “Πύλιοι” , αυτοί δηλαδή που ήσαν στο κράτος των Νηλειδών της Πύλου. Στη τρωική εκστρατεία η χώρα των Επειών συμμετείχε με σαράντα πλοία , διοικούμενα από τέσσερις αρχηγούς πόλεων της Ηλείας. Οι Επειοί της Ήλιδας με αρχηγό το Πολύξενο το γιο του Αγασθένη, του Βουπρασίου με αρχηγό το Διώρη το γιο του Αμαρυγκέα , μίας ακόμη ομάδας ήταν αρχηγός ο Αμφίμαχος και μίας άλλης ο Θάλπιος. Για τους δύο τελευταίους δεν είναι γνωστό σε ποια πολίσματα βασίλευαν. Τα πολίσματα στη περιοχή εκείνη την εποχή ήσαν η Ήλιδα , το Βουπράσιο , η Υρμίνη , η Μύρσινος , η Ώλενος , το Αλήσιο , η Κυλλήνη και η Εφύρα. Ο αδελφός του Επειού Παίων, από ντροπή για την αποτυχία του σε αγώνα δρόμου , έφυγε στη Μακεδονία και από αυτόν ονομάστηκε Παιονία η χώρα στην άνω κοιλάδα του Αξιού.
Μετά τον Επειό βασίλευσε ο αδελφός του Αιτωλός , ο οποίος εξορίστηκε στη περιοχή του Αχελώου γιατί φόνευσε ακούσια τον Αρκάδα Άπιν , το γιο του Ιάσονα από το Παλλάντιο της Αρκαδίας , σε μία αρματοδρομία που έλαβε μέρος στο Κλείτωρα της Αρκαδίας. Καταδικάστηκε από τα παιδιά του Άπιδος και αναγκάστηκε να φύγει από τη Πελοπόννησο και να μεταβεί στη χώρα που ονομαζόταν Κουρήτις και ονομάστηκε από τον Αιτωλό Αιτωλία. Εκεί πέθανε και άφησε το γιο του Καλυδώνα που ήταν πατέρας της Πρωτογένειας από την οποία γεννήθηκε ο Όξυλος που οδήγησε τους Αιτωλούς στην Ήλιδα για να ανακτήσει τη χώρα του εξορισθέντος προπάππου του Αιτωλού. Ο Όξυλος θεωρείται ο οικιστής της πόλης Ήλιδας. Οι Αιτωλοί πρώτα υποτάσσουν τη Κοίλη Ήλιδα , μετά την Ακρώρεια , τη Πισάτιδα και στο τέλος τη περιοχή νοτίως του Αλφειού μέχρι τη Νέδα , η οποία από τότε μετονομάστηκε σε Τριφυλία διότι σε αυτή κατοικούσαν τρεις φυλές , δηλαδή οι Πύλιοι , οι Μινύες και οι Αιτωλοηλείοι. Με τη πάροδο του χρόνου εξαφανίζονται όλες οι ονομασίες και επικρατεί αυτή των Ηλείων και στα ιστορικά χρόνια με αυτό το όνομα είναι γνωστοί οι κάτοικοι της χώρας. Μετά από καιρό ο Ίφιτος , που καταγόταν από τον Όξυλο και ήταν σύγχρονος με το Σπαρτιάτη Λυκούργο , οργάνωσε τους ολυμπιακούς αγώνες. Αγώνες στίβου και ιππικοί διεξάγονταν και πριν στην Ολυμπία και στην Ήλιδα , αλλά ήσαν τοπικού χαρακτήρα.
Όταν έφυγε από την Ήλιδα ο Αιτωλός , βασίλευσε στη χώρα ο Ηλείος , γιος της Ευρυκύδας , δηλαδή εγγονός του Ενδυμίωνα και από αυτόν εκλήθη η χώρα Ηλεία και οι κάτοικοι Ηλείοι. Ο Ηλείος ήταν γιος του Αμφίμαχου και εγγονός του Πολύξενου. Ο Πολύξενος ονόμασε το γιο του Αμφίμαχο λόγω της φιλίας που είχε με τον Αμφίμαχο το γιο του Κτεάτου που σκοτώθηκε στη Τροία. Γιος και διάδοχος του Ηλείου ήταν ο Αυγείας ο βασιλιάς όλης της Κοίλης Ήλιδας. Τα παιδιά του ήσαν ο Φυλέας και ο Αγασθένης ενώ η κόρη του Αγαμήδη ήταν ονομαστή μάγισσα. Ο Αυγείας είχε στενή φιλία με τον Αμαρυγκέα που ήταν ηγεμών των επειών στο Βουπράσιο , τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της περιοχής και ο πατέρας του οποίου Πυττίος κατέφυγε εκεί από τη Θεσσαλία και εγκαταστάθηκε μόνιμα με τους ανθρώπους του. Ο Αυγείας πάντρεψε τη κόρη του με τον ισχυρό μαχητή Μούλιο από την ηλειακή Εφύρα. Τον τελευταίο φόνευσε ο Νέστορας σε μια σύγκρουση Πυλίων και Επειών πλησίον του Αλφειού. Ο Αυγείας έλαβε μέρος σαν αργοναύτης στην εκστρατεία του Ιάσονα στη Κολχίδα. Μεταξύ των αργοναυτών αναφέρονται και οι γιοί του Αφαρέως , Λυγκεύς και Ίδας από τη τριφυλιακή πόλη Αρήνη , που φημίζονταν για τη μεγάλη τους δύναμη. Στα χρόνια του τρωικού πολέμου στη δυτική Πελοπόννησο υπήρχαν δύο κράτη , των Πυλίων νοτίως του Αλφειού και των Επειών που εκτεινόταν μεταξύ Αράξου και Αλφειού.
Σχέσεις της Ηλείας υπήρχαν και με τη Μ. Ασία καθώς ο Πέλοπας από τη Λυδία εγκαταστάθηκε στη Πισάτιδα αφού την απέσπασε από τη χώρα του Επειού και βασίλευσε στη Πίσα , ενώ ο Ενδυμίωνας που συνδέεται με τη Θεσσαλία κατέφυγε στη Μ. Ασία και λατρευόταν στο όρος Λάτμος της Μιλήτου. Οι σχέσεις με τη Κρήτη προκύπτουν από άλλους μύθους που αναφέρονται στον Ιδαίο Ηρακλή και στους αδελφούς του Ιδαίους Δακτύλους ή Κουρήτες , που συνδέονται με την ίδρυση αγώνων στίβου στην Ολυμπία , αλλά είχαν αναλάβει και τη προστασία του νεογέννητου εκεί Δία , όταν σαν βρέφος έπρεπε να διαφυλαχθεί από τις εχθρικές προθέσεις του Κρόνου. Ο κρητικός Κλύμενος , απόγονος του Ιδαίου Ηρακλή , κατέλαβε για λίγο διάστημα την εξουσία στην Ολυμπία , ώσπου τον εκδίωξε ο Ενδυμίωνας. Άλλες λατρείες στο ιερό της Ολυμπίας , που ήσαν κρητικής προέλευσης , όπως του Κρόνου και του Σωσίπολη , δείχνουν κάποιες σχέσεις του ιερού με τη Κρήτη.
Η επιμιξία αυτή των εποίκων ποικίλης προέλευσης με τα παλαιότερα φύλα εξηγεί και την ιδιομορφία της ηλειακής διαλέκτου που ανήκει στο βορειοδυτικό ιδίωμα , περιέχει όμως και πολλά προελληνικά μαζί με αιολικά και αχαϊκά στοιχεία.