Ο Εβλιγιά Τσελεμπί ήταν Τούρκος περιηγητής και γεννήθηκε στη Κωνσταντινούπολη το 1611. Καταγόταν από πλούσια οικογένεια, είχε κάνει σπουδές σε διάφορα αντικείμενα και ήταν λάτρης της τέχνης. Είχε επισκεφτεί δεκαεφτά χώρες ,ακολουθώντας τον τουρκικό στρατό σε εκστρατείες ή διπλωματικές και οικονομικές αποστολές της πύλης αλλά και σαν ανεπίσημος ταξιδιώτης. Την Ελλάδα την είχε επισκεφτεί πολλές φορές. Το 1668 έφτασε στη Πελοπόννησο ακολουθώντας τους Τούρκους αξιωματούχους στην εκστρατεία τους για να καταστείλουν την εξέγερση των Ελλήνων που υποκινούσαν οι Βενετοί και άλλοι Ευρωπαίοι. Μας δίδει στα έργα του σημαντικές γεωγραφικές, ιστορικές, κοινωνικές, λαογραφικές, οικονομικές και πολιτιστικές πληροφορίες. Πέθανε το 1684.
Η αποστολή έφυγε από τη Πάτρα, έφτασε στη περιοχή της Γαστούνης και μετά από διαδρομή πέντε ωρών, αφού είδε χωριά με χάνια και όμορφα τζαμιά, παραδεισένιους αμπελώνες και περιβόλια, κατέληξε στο κάστρο της Γλαρέντζας (Κυλλήνης). Όπως γράφει ο Εβλιγιά Τσελεμπί ,οι ντόπιοι μιλούν ελληνικά. Το κάστρο κατακτήθηκε από το Μπαγιεζίτ Βελή και μετά το γκρέμισε επειδή βρισκόταν πολύ κοντά στα κάστρα της Πάτρας και του Χλεμουτσίου. Δεν υπάρχει πιο γερό κάστρο στο Μοριά. Τα τείχη του στέκουν ακόμη όρθια. Αν επιδιορθωθεί θα είναι ένα πεντάγωνο γερό φρούριο. Έχει παγωμένο νερό και δύο απάνεμα λιμάνια. Εδώ κοιμούνται οι Αλγερινοί πειρατές που τριγυρίζουν σ’ αυτές τις θάλασσες. Ενώ βρισκόταν στα χαλάσματα του κάστρου της Γλαρέντζας είδε στη θάλασσα οκτώ μουσουλμανικές φρεγάτες. Ξαφνικά άρχισε η ναυμαχία ανάμεσα σε δέκα βενετικές φρεγάτες που επιτέθηκαν στα τουρκικά καράβια. Οι Βενετοί έχασαν τα οκτώ από τα δέκα πλοία τους ενώ τα άλλα δύο κατέφυγαν στο λιμάνι της Κεφαλονιάς. Ο ίδιος όπως γράφει καθόταν επάνω στο άλογό του και επιτηρούσε τους αιχμαλώτους. Οι Τούρκοι αξιωματούχοι του έδωσαν για δώρο από τα λάφυρα, τρείς μεγάλους σκλάβους και δύο μικρά φραγκόπουλα κι ένα πουγκί με γρόσια. Έστειλε τους πέντε σκλάβους του με έναν δικό του άνθρωπο στη Κόρινθο, στο Ζεκερία Εφέντη, για να τους πουλήσει. Έφυγαν από τη Γλαρέντζα και σε τρείς ώρες έφτασαν στο Χλεμούτσι.
Το κάστρο κατακτήθηκε από τον Μπαγιεζίτ Βελή. Υπήρχαν εκεί διάφοροι Τούρκοι αξιωματούχοι και εκατό φρουροί. Είναι πέτρινο επταγωνικό ψηλό κάστρο χτισμένο δύο μίλια από τη θάλασσα. Στο εσωτερικό φρούριο υπήρχε το σπίτι του φρουράρχου, οι αποθήκες για τα πυρομαχικά και τις προμήθειες και στέρνες για το νερό. Μέσα στο κάστρο βρίσκονταν χτισμένα γύρω από το τζαμί του Σουλτάνου Μπαγιεζίτ Βελή ογδόντα πέτρινα σπίτια με κεραμιδένιες σκεπές. Έξω από το τείχος στη δυτική πλευρά υπήρχαν διακόσια κεραμοσκέπαστα σπίτια των Ρωμιών, οι οποίοι δεν επιτρεπόταν να μπαίνουν στο κάστρο. Το τελωνείο βρισκόταν πάνω στο λιμάνι αλλά δεν έμενε εκεί κανένας μουσουλμάνος από το φόβο των Βενετών. Πολλοί Ρωμιοί όμως κατοικούσαν εκεί. Μέσα και έξω από το φρούριο δεν υπήρχαν ούτε αγορά ούτε παζάρι, χάνι, χαμάμ, ούτε σχολείο και τεκές. Το λιμάνι χωρούσε πεντακόσια πλοία. Όταν ο Τσελεμπί βρισκόταν στο Χλεμούτσι , έφτασε εκεί από τη Πάτρα με τέσσερις φρεγάτες ο κετχουντάς του Χασάν του πασά του Μοριά. Αναζητούσε να βρει σιτηρά για να αγοράσει καθώς και πλοία για να τα μεταφέρει.
Έφυγαν από το Χλεμούτσι και σε δύο ώρες έφτασαν στη περιοχή της Γαστούνης. Πέρασαν τη γέφυρα με τις εννιά καμάρες που ήταν φτιαγμένη με εξαιρετική καλλιτεχνία. Αφού διέσχισαν οργανωμένα χωριά και τσιφλίκια, σε τρεις ώρες έφτασαν στη πόλη της Γαστούνης που ήταν φημισμένος καζάς (διοικητικό διαμέρισμα). Εκεί βρήκε πολλούς Τούρκους αξιωματούχους αλλά η πανούκλα είχε αναγκάσει πολλούς από αυτούς να ανέβουν στα βουνά. Οι Βενετοί είχαν λεηλατήσει τη πόλη και έμοιαζε ερειπωμένη. Απέχει εφτά ώρες από τη θάλασσα. Ήταν χωρισμένη σε τέσσερις γειτονιές και είχε τέσσερις λατρευτικούς χώρους και διακόσια κεραμοσκέπαστα άνετα σπίτια με αμπέλια και κήπους. Στην αγορά βρίσκονταν το παλιό και το καινούργιο τζαμί και στις γειτονιές δύο μεστζίτια. Υπήρχαν ένας μεντρεσές, δύο σχολεία, εκατό καταστήματα, ένα χαμάμ, ένα χάνι και τέσσερις τεκέδες. Ο πιο όμορφος ήταν ο τεκές του Σεΐχη Μεχμέτ Καντιρί με περισσότερους από εκατό πιστούς ασίκηδες. Ο τεκές Χαλβετί ήταν γεμάτος αφιερώματα. Πρόσφερε πάντα τροφή μια και είχε αμέτρητα αμπέλια και περιβόλια που παλιά απέδιδαν πολλά στους Φράγκους και στους Βενετούς που τα εκμεταλλεύονταν. Η Γαστούνη ήταν η πιο παραγωγική περιοχή σε ολόκληρο το βιλαέτι του Μοριά. Όπως γράφει ο Τσελεμπί : «πουθενά στο κόσμο δε βρίσκεις τέτοιο μέλι, λάδι, τέτοια φρούτα. Τα κεράσια και τα ρόδια είναι εξαιρετικής ποιότητας. Το νερό και το κλίμα της περιοχής ωφελεί πολύ τους νεροβούβαλους που κατά εκατοντάδες σχηματίζουν κοπάδια. Οι κάτοικοι μιλούν όλοι ελληνικά. Οι ντόπιοι μουσουλμάνοι είναι όλοι τους φτωχοί μα φιλόξενοι. Οι ραγιάδες είναι ρωμιοί άπιστοι που φορούν στο κεφάλι ταρτούρι, που μοιάζει με άσπρο καπέλο, ενώ οι γυναίκες τους τυλίγουν το κεφάλι με ένα λευκό ύφασμα σαν σαρίκι. Είναι πάντα χαμογελαστές και έχουν καλυμμένα τα μαλλιά τους για να μη φαίνονται». Στη συνέχεια αναφέρει τους τόπους που αξίζει κανείς να επισκεφτεί και αυτοί ήσαν : του Ντελικλή Μπαμπά που βρισκόταν μέσα στα αμπέλια του τεκέ Καντιρί. Κοντά του υπήρχε ο τεκές του Σεΐχη Ιρακή και κοντά σ’ αυτόν του Σεΐχη Εμπουμπεκίρ και του Σεΐχη Μεχμέτ Σαμή.
Σε επόμενη ανάρτηση θα αναφερθούμε και σε τέσσερα ακόμη μέρη της Ηλείας που επισκέφτηκε ο Εβλιγιά Τσελεμπί και αυτά είναι το κάστρο του Γάργα, το ποντικόκαστρο, το Φανάρι και η Ζούρτσα.