Μέχρι σήμερα έχουμε κάνει αναρτήσεις για δύο από τις οκτώ αρχαίες πόλεις της Πισάτιδας, τη Φειά και τη Σαλμώνη. Οι Λετρίνοι ήσαν επίσης μία από τις πόλεις της Πισάτιδας και βρισκόταν σε απόσταση 120 σταδίων από την Ολυμπία και 180 από την Ήλιδα. Σύμφωνα με τη παράδοση τη πόλη ίδρυσε ο Λετρέας , ο γιός του Πέλοπα και της Ιπποδάμειας. Ο Παυσανίας (110 – 180 μ.χ.) αναφέρει : ″Αν θελήσεις να πας στην Ήλιδα από τη πεδιάδα , θα πρέπει να διανύσεις εκατόν είκοσι στάδια μέχρι τους Λετρίνους και εκατόν ογδόντα από τους Λετρίνους μέχρι την Ήλιδα. Οι Λετρίνοι αρχικά αποικίστηκαν από τον Λετρέα τον γιο του Πέλοπα , αλλά στην εποχή μου ό,τι είχε απομείνει ήταν μερικά κτίσματα και ένα άγαλμα της Αλφειαίας Άρτεμης μέσα στο ναό″. Ο Παυσανίας επισκέφτηκε τη περιοχή το 173 μ.χ. Τα 120 στάδια που αναφέρονται παραπάνω αντιστοιχούν με 23072 μ. και τα 180 με 34608 μ.
Σε άλλο σημείο ο Παυσανίας γράφει : ″Έξι περίπου στάδια μακριά από τους Λετρίνους , υπάρχει λίμνη που δεν ξεραίνεται ποτέ και έχει διάμετρο περίπου τρία στάδια″.Πρόκειται για τη λίμνη της Μουριάς , που σήμερα δεν υπάρχει γιατί έχει αποξηρανθεί και βρισκόταν στα νότια του Αγίου Ιωάννη μεταξύ του χωριού και της θάλασσας. Τα έξι στάδια αντιστοιχούν με 1154 μ. και τα τρία με 577 μ. Η λίμνη βέβαια που μνημονεύει ο Παυσανίας ήταν πολύ μικρότερη από εκείνη που αποξηράνθηκε. Σύμφωνα με τη μυθολογία ο Αλφειός ερωτεύτηκε την Άρτεμη και επειδή γνώριζε ότι δεν θα την έπειθε να τον αγαπήσει , πήρε την απόφαση να μεταχειριστεί βία εναντίον της θεάς. Πήγε λοιπόν στους Λετρίνους σε μία ολονύχτια γιορτή που έκανε η Άρτεμη με τις νύμφες. Η θεά κατάλαβε ποιά ήταν τα σχέδια του Αλφειού και άλειψε το πρόσωπό της και τα πρόσωπα των νυμφών με λάσπη. Ο Αλφειός δεν μπόρεσε να την αναγνωρίσει και έφυγε άπρακτος. Οι Λετριναίοι ονόμασαν την Άρτεμη Αλφειαία επειδή την αγάπησε ο Αλφειός. Αργότερα όμως μετωνομάσθη σε Ελαφιαία , δηλαδή κυνηγός των ελαφιών. Η Άρτεμη ετιμάτο στην Ήλιδα και ως φιλομείραξ , δηλαδή προστάτρια των βρεφών και των παιδιών.
Από τους Λετρίνους περνούσε η ιερά οδός Ήλιδας – Ολυμπίας και η πόλη βρισκόταν εκεί που είναι το σημερινό χωριό Άγιος Ιωάννης αλλά και ανατολικότερα από αυτό, ενώ εκτεινόταν και γύρω από το σιδηροδρομικό σταθμό του χωριού , της σιδηροδρομικής γραμμής Πύργου – Κατακόλου. Δεν υπάρχουν πολλά ίχνη της πόλης αλλά αναφέρονται, από περιηγητές που πέρασαν από τη περιοχή στις αρχές του 19ου αιώνα αλλά και από τον Γεώργιο Παπανδρέου που επισκέφτηκε τον χώρο στις αρχές της δεκαετίας του 1920, λείψανα κεράμων και αρχαίων οικοδομικών λίθων. Βρέθηκε επίσης τάφος φυσικού μεγέθους μονοκόμματος από πώρινο λίθο, μέσα στον οποίο υπήρχαν πήλινα αγγεία. Στους τοίχους του ναού της Θεοτόκου, αλλά και στην αγία τράπεζα και σε άλλες θέσεις του, υπάρχουν αρχαίοι οικοδομικοί λίθοι. Το ίδιο συμβαίνει και στην αυλή του ναού αλλά και στη γύρω περιοχή. Βρέθηκαν δύο σπόνδυλοι πώρινοι αρράβδωτοι και ένας σπόνδυλος από γρανίτη έξω από το ναό , τμήμα δωρικού κιονόκρανου, μία λίθινη λάρνακα σε ένα περιβόλι, και πολλά κομμάτια οικοδομικών λίθων στους αγρούς. Όλα αυτά δείχνουν τα ίχνη της αρχαίας πόλης , εκείνα όμως που υπάρχουν στο ναό της Θεοτόκου αλλά και γύρω από αυτόν, δείχνουν προφανώς τα ίχνη του ναού της Αλφειαίας Άρτεμης επί του οποίου κτίστηκε ο ναός της Θεοτόκου κατά τους βυζαντινούς χρόνους, όπως πιστεύει ο Γεώργιος Παπανδρέου. Εάν εκεί γίνουν ανασκαφές πιθανόν να αποκαλύψουν τον αρχαίο ναό.
Πού βρισκόταν όμως η ακρόπολη των Λετρίνων ; Υπάρχουν τρεις λόφοι επάνω από τον Άγιο Ιωάννη. Ο ένας βρίσκεται στα ΒΔ του χωριού και καλείται Μάρμαρα και Μαγούλα. Ο δεύτερος είναι αυτός που βρίσκονται τα Βυτινέικα, αλλά όταν κτιζόταν το χωριό δεν βρέθηκαν εκεί ίχνη αρχαίου κατοικισμού. Το ίδιο συμβαίνει και με τον τρίτο λόφο. Πρέπει επομένως να τοποθετήσουμε την ακρόπολη στο λόφο Μάρμαρα , όπου βρέθηκαν τάφοι, κέραμοι, αρχαία θεμέλια , μικρά πήλινα έργα και νομίσματα. Και η λέξη Μάρμαρα αλλά και η λέξη Μαγούλα μας βοηθούν σε αυτό γιατί και σε άλλα μέρη , λόφοι καλούμενοι Μαγούλα υποδηλώνουν την ύπαρξη από ίχνη αρχαίων κατοικιών ή αρχαίων τάφων. Στην ανατολική πλευρά των Μαρμάρων υπάρχουν επίσης πηγές νερού, που είναι απαραίτητο στοιχείο σε μια πόλη όπως ήσαν οι Λετρίνοι.
Κοντά στις εκβολές του Αλφειού, που απέχουν 80 στάδια από την Ολυμπία ,βρισκόταν σε άγνωστη θέση το άλσος και το ιερό της Αλφειωνίας ή Αλφειούσας Αρτέμιδας που σχετίζεται επίσης με το μύθο της Αλφειαίας. Ο Στράβων (64 π.χ. – 24 μ.χ.) αναφέρει : ″ Ο Αλφειός χύνεται στη Σικελική θάλασσα, ανάμεσα στη Φειά και στο Επιτάλιο. Κοντά στην εκβολή του είναι το άλσος της Αλφειωνίας ή Αλφειούσας Αρτέμιδας (λέγεται έτσι ή αλλιώς) κι απέχει από την Ολυμπία κάπου ογδόντα στάδια. Προς τιμήν αυτής της θεάς τελείται στην Ολυμπία γιορτή μια φορά το χρόνο, όπως και στην Ελαφία και στη Δαφνία. Η χώρα είναι γεμάτη με Αρτεμίσια και Αφροδίσια και Νυμφαία σε άλση ολάνθιστα, αφού το νερό πλεονάζει. Υπάρχουν και Ερμεία κατά μήκος των δρόμων και Ποσείδια στις παραλίες. Στο ναό της Αλφειωνίας υπάρχουν ζωγραφικοί πίνακες των κορινθίων Κλεάνθη και Αρήγοντα , πολύ φημισμένοι. Ο πρώτος ζωγράφισε την άλωση της Τροίας και τη γέννηση της Αθηνάς ενώ ο δεύτερος την Άρτεμη που τη μεταφέρει γρύπας″. Τα ογδόντα στάδια που αναφέρονται παραπάνω αντιστοιχούν με 15382 μ.
Βιβλιογραφία :
Γεώργιος Παπανδρέου , η Ηλεία δια μέσου των αιώνων.
Παυσανίας , Ελλαδος περιήγησις – Ηλειακά.
Στράβων , Γεωγραφικά – βιβλίο όγδοο.